Wojna Dwóch Róż – Krwawy konflikt o koronę Anglii (1455–1485)

Wprowadzenie: Co to była Wojna Dwóch Róż?

Wojna Dwóch Róż była wyniszczającym konfliktem dynastycznym, który przez trzy dekady (1455–1485) nękał Anglię, prowadząc do brutalnych starć pomiędzy dwiema gałęziami rodu Plantagenetów: Lancasterami (symbolizowanymi przez czerwoną różę) i Yorkami (symbolizowanymi przez białą różę). Była to wojna elitarna – nie ludowa – toczona przede wszystkim pomiędzy arystokratycznymi rodami o wpływy, prestiż i prawo do tronu, podczas gdy społeczeństwo angielskie w większości pozostawało biernym świadkiem tych zmagań.

Geneza konfliktu sięga końca dynastii Plantagenetów i osłabienia władzy królewskiej, zwłaszcza za rządów Henryka VI – monarchy pozbawionego zdolności politycznych, cierpiącego na zaburzenia psychiczne. Władza stała się przedmiotem manipulacji i ambicji możnych rodów, a rywalizacja o sukcesję – niejasna i sporna – doprowadziła do krwawego starcia, które zakończyło się dopiero wraz z koronacją Henryka VII Tudora i unią zwaśnionych dynastii.

Geneza konfliktu: spór o sukcesję po dynastii Plantagenetów

Podłożem Wojny Dwóch Róż był skomplikowany i niejednoznaczny problem sukcesji po Edwardzie III. Obie walczące dynastie – Lancasterowie i Yorkowie – wywodziły się z jego potomków, jednak ich prawa do tronu opierały się na różnych liniach dziedziczenia: Lancasterowie pochodzili od czwartego syna króla, natomiast Yorkowie od trzeciego, ale przez linię żeńską.

Władza Lancasterów, zdobyta przez Henryka IV po obaleniu Ryszarda II, była przez wielu uznawana za uzurpację. Gdy jego potomek, Henryk VI, objął tron jako roczne dziecko, jego słabość i nieudolność tylko pogłębiały spory o legitymizację władzy. Tym samym książę Yorku, Ryszard, poczuł się uprawniony do zakwestionowania panowania Lancasterów i rozpoczął działania, które doprowadziły do otwartego konfliktu.

Symbolika czerwonej i białej róży

Symboliczne znaczenie tytułowych róż wykracza poza heraldykę. Czerwona róża symbolizowała dynastię Lancasterów, zaś biała – Yorków. Choć użycie tych symboli zostało spopularyzowane znacznie później – głównie przez Tudorów – już w trakcie wojny służyły one do wyrażania lojalności wobec jednej z dynastii i stały się skrótem myślowym określającym skomplikowany konflikt dynastyczny.

Róże stały się również trwałym elementem kultury i historii Anglii – symbolem tragicznych podziałów i ceną, jaką kraj zapłacił za spór możnowładców. Ostatecznie, unia tych dwóch symboli w herbie dynastii Tudorów – biało-czerwona róża – miała zwiastować pojednanie i nowy porządek.

Tło historyczne: upadek autorytetu Henryka VI

Panowanie Henryka VI przypadło na trudny czas schyłku średniowiecza. Choć objął tron jako niemowlę – po śmierci swojego ojca Henryka V – jego rządy od początku obarczone były słabością władzy centralnej i rosnącą dominacją możnych. Król był osobą głęboko religijną, łagodną, ale jednocześnie nieskuteczną, pozbawioną politycznego instynktu i wycofaną z bieżących spraw państwa.

Sytuację pogarszały okresowe epizody choroby psychicznej Henryka, które skutecznie paraliżowały zarządzanie państwem. W czasie jednego z załamań psychicznych (1453) król całkowicie utracił kontakt z rzeczywistością, co zmusiło Radę Królewską do powołania Ryszarda, księcia Yorku, na stanowisko lorda protektora. Równolegle administracja królewska pogrążała się w chaosie: możni rywalizowali o wpływy, lokalni urzędnicy nadużywali władzy, a wymiar sprawiedliwości ulegał korupcji.

Wzrost znaczenia Margarety Andegaweńskiej

W obliczu słabości męża rzeczywistą władzę zaczęła sprawować jego żona – Margareta Andegaweńska. Energiczna i ambitna, skutecznie przejmowała kontrolę nad rządem i obsadzała kluczowe stanowiska swoimi stronnikami. Choć przez wielu – w tym przez późniejsze źródła i Szekspira – była postrzegana jako bezwzględna intrygantka, w rzeczywistości była wytrwałą i skuteczną obrończynią pozycji Lancasterów.

Margareta nie tylko przejęła kontrolę nad skarbem i administracją, ale też aktywnie szukała sojuszy – szczególnie ze Szkocją – by zabezpieczyć przyszłość syna Edwarda, księcia Walii. Jej dominacja na dworze budziła jednak rosnącą niechęć możnych, zwłaszcza tych, którzy sprzyjali Yorkom. Powszechne było przekonanie, że to nie Henryk, ale królowa i jej „kochankowie” – jak mówiono – sprawują realną władzę, co osłabiało prestiż Korony i prowadziło do coraz bardziej otwartego oporu przeciwko niej.

Nienawiść do dworu i faworytów

Pod koniec lat 40. XV wieku narastało niezadowolenie społeczne, szczególnie wobec dworu królewskiego i jego faworytów. Największym obiektem nienawiści stał się William de la Pole, książę Suffolk – bliski doradca Henryka VI, oskarżany o zdradę, korupcję, a nawet udział w śmierci księcia Gloucestera.

W 1450 roku parlament oskarżył Suffolka o zdradę stanu, a mimo że został jedynie wygnany, w drodze do Francji został porwany i brutalnie zamordowany przez angielskich żeglarzy. Jego śmierć wywołała w kraju euforię, ale też pogłębiła atmosferę bezprawia. Królewscy doradcy byli postrzegani jako skorumpowani, okrutni i oderwani od problemów zwykłych ludzi. Królowa Margareta, zamiast łagodzić napięcia, obsadzała kluczowe urzędy lojalnymi sobie dworzanami, pogłębiając rozłam polityczny i społeczny.

Bunt Jacka Cade’a i początek kryzysu (1450)

W tym samym roku wybuchło powstanie w hrabstwie Kent, znane jako bunt Jacka Cade’a. Rebelianci, reprezentujący mieszczan, rzemieślników, chłopów oraz drobną szlachtę, obwiniali dwór o niesprawiedliwość, ucisk podatkowy i pogarszające się warunki życia. Manifesty Cade’a nie atakowały samego króla, lecz jego otoczenie – wzywały do usunięcia faworytów i skorumpowanych urzędników.

Powstańcy zdobyli Londyn i przeprowadzili publiczne egzekucje znienawidzonych doradców. Przez kilka dni stolica znajdowała się w ich rękach, a król Henryk uciekł do Kenilworth. Choć Cade został w końcu zabity, a jego ruch stłumiony, bunt był zapowiedzią nadchodzącego kryzysu – ujawniał skalę społecznego gniewu i kompletną niezdolność monarchii do opanowania sytuacji. To właśnie po nim rozpoczęła się otwarta rywalizacja o władzę pomiędzy Yorkami a Lancasterami.

Pierwsza faza wojny (1455–1461): Yorkowie vs. Lancasterowie

Wojna Dwóch Róż rozpoczęła się 22 maja 1455 roku bitwą pod St. Albans. Ryszard, książę Yorku, oraz jego sojusznik – Richard Neville, hrabia Warwick (zwany później „Twórcą Królów”) – pokonali wojska królewskie. Zginął wtedy m.in. Edmund Beaufort, książę Somerset, a król Henryk VI dostał się w ręce zwycięzców.

Mimo formalnego uznania władzy króla, York i Warwick umacniali swoje wpływy – ten pierwszy został lordem protektorem, a drugi otrzymał kontrolę nad garnizonem w Calais, co zapewniło mu poparcie wpływowych środowisk kupieckich. W kolejnych latach walki wybuchały z przerwami – szczególnie krwawą bitwą była ta pod Wakefield (30 grudnia 1460), w której zginął książę Yorku oraz jego młodszy syn Edmund. Triumfująca Małgorzata Andegaweńska ruszyła na Londyn, lecz nie udało się jej go zdobyć.

Rola Ryszarda, księcia Yorku i hrabiego Warwicka („Twórcy Królów”)

Ryszard, książę Yorku, odgrywał kluczową rolę polityczną już przed wybuchem wojny – jako potomek Edwarda III po kądzieli czuł się uprawniony do objęcia tronu. Jego program polityczny koncentrował się wokół ograniczenia wpływów królowej i reformy dworu. Choć formalnie deklarował lojalność wobec Henryka VI, to jego działania miały wyraźnie reformatorski i roszczeniowy charakter.

Jeszcze bardziej aktywny był Richard Neville, hrabia Warwick – postać dynamiczna i wpływowa, która przez lata odgrywała decydującą rolę w kształtowaniu wydarzeń. Dzięki popularności wśród kupców i skutecznej polityce morskiej (m.in. przeciwko Hanzie i Hiszpanom) zdobył silne poparcie w kraju. Jego zdolność do budowania sojuszy i prowadzenia działań militarnych sprawiła, że zyskał przydomek „Twórca Królów”. To właśnie Warwick w kluczowych momentach decydował o losach Korony – zarówno wspierając Yorków, jak i później zwracając się przeciwko nim.

Edward IV: triumf Yorków

Po śmierci Ryszarda, księcia Yorku, w bitwie pod Wakefield, przywództwo w obozie Yorków objął jego syn – Edward, hrabia Marchii. Już w lutym 1461 roku odniósł zwycięstwo nad siłami Lancasterów pod Mortimer’s Cross, a w marcu pokonał wojska królowej Małgorzaty i Szkotów pod Towton. Była to największa i najkrwawsza bitwa wojny – zginęło w niej według źródeł nawet 20–30 tysięcy ludzi.

Zwycięstwo Edwarda zapewniło mu koronę – 28 czerwca 1461 roku został koronowany na króla Anglii jako Edward IV. Jego panowanie wprowadziło względną stabilizację i zapoczątkowało okres reform. Król obiecał walkę z bezprawiem, ograniczenie nadużyć podatkowych i ochronę handlu. Choć jego styl rządzenia był często bezwzględny i podporządkowany interesowi własnego rodu, Edward cieszył się poparciem mieszczaństwa i kupców, którzy dostrzegali w nim gwaranta porządku i stabilności.

Polityka wewnętrzna Edwarda IV – reforma handlu, ograniczenie podatków

Edward IV, pierwszy York na tronie Anglii, szybko przystąpił do umacniania władzy. Przeprowadził szereg reform gospodarczych, szczególnie w zakresie handlu i przemysłu. Zakazał m.in. wywozu surowców tekstylnych, co miało chronić angielskich tkaczy, oraz wzmocnił kontrolę nad handlem zagranicznym – przywracając zasadę transportu towarów na statkach angielskich (Akt nawigacyjny).

W celu uporządkowania systemu wynagrodzeń zakazał wypłacania płac w towarze – praktyki powszechnej, ale krzywdzącej pracowników. Edward ograniczył też nadmierne opodatkowanie mieszczan, co przyniosło mu popularność. Dzięki stabilizacji finansów państwa i eliminacji najgroźniejszych przeciwników Lancasterów, zyskał poparcie szerszych warstw społecznych. Jego rządy zapoczątkowały odbudowę gospodarki oraz pozycjonowały Anglię na nowo jako gracza w europejskiej polityce handlowej.

Małżeństwo z Elżbietą Woodville a konflikt z Warwickiem

Choć Edward IV zawdzięczał koronę w dużej mierze poparciu Richarda Neville’a, hrabiego Warwicka, ich relacje szybko się pogorszyły. Warwick planował dla króla polityczny sojusz przez małżeństwo z francuską księżniczką – jednak Edward zaskoczył wszystkich, żeniąc się potajemnie w 1464 roku z Elżbietą Woodville, wdową po rycerzu Lancasterów.

To małżeństwo wywołało ogromne napięcia. Rodzina Woodville’ów szybko zaczęła zdobywać wpływy, co budziło zazdrość Warwicka i niezadowolenie dawnego sojusznika – księcia Clarence’a, brata Edwarda. Warwick poczuł się pominięty i zdradzony – nie tylko politycznie, ale i osobowościowo. W rezultacie doszło do jawnego buntu: w 1469 roku Warwick i Clarence zbuntowali się przeciwko królowi, przejęli władzę w Londynie i uwięzili Edwarda.

Restauracja Henryka VI i powrót Yorków

Po ucieczce Edwarda IV na kontynent, Warwick i Clarence przywrócili na tron Henryka VI, który przez kilka lat pozostawał w uwięzieniu. Była to tzw. „readeptacja” – chwilowe odwrócenie losów wojny Dwóch Róż. Jednak sojusz Warwicka i Clarence’a szybko się rozpadł, a Edward IV odzyskał poparcie Burgundii i w 1471 roku powrócił do Anglii.

W kwietniu 1471 roku Edward pokonał Warwicka w bitwie pod Barnet, gdzie „Twórca Królów” poległ. Kilka tygodni później Yorkowie odnieśli kolejne zwycięstwo pod Tewkesbury – zginął wtedy Edward Lancaster, jedyny syn Henryka VI i Margarety. Królowa wpadła w niewolę, a Henryk VI został zamordowany w Tower. Tym samym Yorkowie odzyskali pełnię władzy, a opór Lancasterów został złamany.

Rządy Edwarda IV – konsolidacja władzy

Po pokonaniu Warwicka i ostatecznym rozbiciu Lancasterów Edward IV mógł wreszcie skoncentrować się na umacnianiu swojej władzy i porządkowaniu kraju. Jego rządy cechowały się pragmatyzmem i dążeniem do stabilizacji, zwłaszcza w sferze finansów i handlu.

Gospodarcze reformy i wzrost znaczenia klasy kupieckiej
Edward IV kontynuował reformy gospodarcze rozpoczęte wcześniej: wspierał rozwój handlu, przemysłu włókienniczego i działał na rzecz ochrony krajowego rynku. Zakazywał wywozu surowców oraz wprowadził kontrolę cen i jakości produktów. Sprzyjał szczególnie klasie kupieckiej, zapewniając jej ochronę i warunki do rozwoju – co przyniosło mu trwałe poparcie w miastach. Nowa polityka monetarna i fiskalna miała na celu ograniczenie długów Korony i poprawę sytuacji skarbu.

Konflikty dynastyczne z bratem – księciem Clarence
Jednocześnie jednak Edward musiał zmierzyć się z napięciami wewnątrzdynastycznymi. Jego brat, Jerzy, książę Clarence, był ambitny i zawiedziony po utracie wpływów, które utrzymywał w czasach sojuszu z Warwickiem. Mimo że Edward przywrócił mu łaski, Clarence nadal intrygował i w 1478 roku został skazany za zdradę stanu. Legenda głosi, że został stracony przez utopienie w beczce wina malmsey – choć to raczej kronikarska fantazja niż fakt.

Wewnętrzna stabilizacja i ekspansja handlowa
Pomimo tych trudności Edwardowi udało się przywrócić względny spokój w kraju. Jego rządy były efektywne i skoncentrowane na budowie silnej monarchii, opartej na lojalnych elitach i wspierającej gospodarkę. Anglia za jego panowania rozwijała kontakty handlowe m.in. z Burgundią i Ligą Hanzeatycką. Reformy handlowe i stabilność polityczna sprawiły, że kraj wszedł w fazę odbudowy po dekadach wojny domowej.

Ryszard III i śmierć młodych książąt

Po śmierci Edwarda IV w 1483 roku tron objął jego małoletni syn Edward V. Jednak regencję miał sprawować jego stryj – Ryszard, książę Gloucester, który w krótkim czasie sięgnął po pełnię władzy.

Niejasne okoliczności objęcia tronu (1483)
Ryszard przejął opiekę nad młodym królem i jego bratem, umieszczając ich w Tower of London „dla bezpieczeństwa”. Następnie – powołując się na rzekomą nieprawość małżeństwa Edwarda IV – doprowadził do ich uznania za dzieci nieślubne. 6 lipca 1483 roku koronował się jako Ryszard III. Proces ten wzbudził ogromne kontrowersje i był odbierany jako uzurpacja.

Zniknięcie Edwarda V i jego brata – podejrzenia wobec Ryszarda
Wkrótce po koronacji Ryszarda, obaj młodzi książęta zniknęli z Tower i nigdy więcej ich nie widziano. Powszechnie uznaje się, że zostali zamordowani – najprawdopodobniej na rozkaz Ryszarda, choć dowodów bezpośrednich brak. Śmierć „książąt z Tower” stała się jednym z najbardziej mrocznych i symbolicznych epizodów w historii Anglii.

Reakcja społeczeństwa i rosnące poparcie dla Henryka Tudora
Społeczne oburzenie, szczególnie w Londynie i południowej Anglii, było ogromne. Zaufanie do Ryszarda gwałtownie spadło, a jego rządy już od początku były zagrożone. Na popularności zaczął zyskiwać Henryk Tudor – potomek Lancasterów, przebywający na wygnaniu we Francji. Jego roszczenia zaczęły być postrzegane jako nadzieja na zakończenie wojny i przywrócenie stabilności. Ryszard, mimo prób konsolidacji władzy, nie zdołał odzyskać zaufania ani wśród elit, ani w społeczeństwie.

---

Kampania Henryka Tudora i zdrady w obozie Ryszarda
Latem 1485 roku Henryk Tudor, wspierany przez Francję i wygnanych stronników Lancasterów, wylądował w południowej Walii i rozpoczął marsz w głąb kraju. Ryszard III, świadomy zagrożenia, zmobilizował wojska i ruszył na spotkanie przeciwnika. Do decydującej bitwy doszło 22 sierpnia 1485 roku pod Bosworth w hrabstwie Leicestershire.

Przebieg starcia przesądziły zdrady w obozie Ryszarda – lord Stanley oraz jego brat, mimo iż formalnie wspierali króla, w kluczowym momencie przeszli na stronę Tudora. W efekcie przewaga liczebna Ryszarda została zniwelowana, a jego pozycja na polu bitwy – beznadziejna.

Śmierć Ryszarda III – ostatniego angielskiego króla poległego w walce
Ryszard III zginął w bezpośredniej walce, próbując osobiście dosięgnąć Henryka Tudora. Jego śmierć była nie tylko końcem dynastii Yorków, ale też ostatnim przypadkiem, gdy angielski monarcha poległ w bitwie. Ciało Ryszarda zostało zhańbione i pochowane bez ceremonii – jego śmierć stała się symbolem brutalnego końca epoki.

Koronacja Henryka VII i unia Lancasterów z Yorkami
Po zwycięstwie Henryk Tudor został ogłoszony królem jako Henryk VII. Jego koronacja odbyła się 30 października 1485 roku. Aby scementować swoją władzę i zakończyć konflikt dynastyczny, poślubił Elżbietę York – córkę Edwarda IV. Tym samym doszło do symbolicznego i politycznego zjednoczenia dwóch zwaśnionych domów, a nowa dynastia Tudorów rozpoczęła panowanie, które odmieniło oblicze Anglii.

Kampania Henryka Tudora i zdrady w obozie Ryszarda
Latem 1485 roku Henryk Tudor, wspierany przez Francję i wygnanych stronników Lancasterów, wylądował w południowej Walii i rozpoczął marsz w głąb kraju. Ryszard III, świadomy zagrożenia, zmobilizował wojska i ruszył na spotkanie przeciwnika. Do decydującej bitwy doszło 22 sierpnia 1485 roku pod Bosworth w hrabstwie Leicestershire.

Przebieg starcia przesądziły zdrady w obozie Ryszarda – lord Stanley oraz jego brat, mimo iż formalnie wspierali króla, w kluczowym momencie przeszli na stronę Tudora. W efekcie przewaga liczebna Ryszarda została zniwelowana, a jego pozycja na polu bitwy – beznadziejna.

Śmierć Ryszarda III – ostatniego angielskiego króla poległego w walce
Ryszard III zginął w bezpośredniej walce, próbując osobiście dosięgnąć Henryka Tudora. Jego śmierć była nie tylko końcem dynastii Yorków, ale też ostatnim przypadkiem, gdy angielski monarcha poległ w bitwie. Ciało Ryszarda zostało zhańbione i pochowane bez ceremonii – jego śmierć stała się symbolem brutalnego końca epoki.

Koronacja Henryka VII i unia Lancasterów z Yorkami
Po zwycięstwie Henryk Tudor został ogłoszony królem jako Henryk VII. Jego koronacja odbyła się 30 października 1485 roku. Aby scementować swoją władzę i zakończyć konflikt dynastyczny, poślubił Elżbietę York – córkę Edwarda IV. Tym samym doszło do symbolicznego i politycznego zjednoczenia dwóch zwaśnionych domów, a nowa dynastia Tudorów rozpoczęła panowanie, które odmieniło oblicze Anglii.

Znaczenie wojny Dwóch Róż

Koniec ery wielkich feudałów i początek monarchii absolutnej
Wojna Dwóch Róż znacząco osłabiła potęgę angielskiej arystokracji. Setki możnych rodów zostały zdziesiątkowane na polach bitew lub stracone po oskarżeniach o zdradę. W ten sposób zakończyła się epoka niezależnych możnowładców, którzy dotąd kontrolowali prowincje, tworząc własne armie i wpływając na politykę królestwa.

Henryk VII wykorzystał ten moment, aby zbudować silną monarchię opartą na centralizacji władzy. W miejsce feudalnej sieci zależności wprowadzał lojalnych urzędników, reformował finanse i skutecznie ograniczał samowolę lokalnych panów. Wojna stała się więc katalizatorem przemian ustrojowych.

Fundament pod stabilne rządy Tudorów
Nowa dynastia opierała się na przekonaniu o konieczności silnej, stabilnej władzy królewskiej. Henryk VII oraz jego następcy – Henryk VIII i Elżbieta I – budowali państwo nowożytne: z ujednoliconym systemem prawnym, rozwiniętym aparatem urzędniczym i jasną linią sukcesji. Pokój po wojnie Dwóch Róż stworzył fundamenty pod angielski renesans i wzrost potęgi państwa.

Konflikt arystokratyczny o ograniczonym wpływie społecznym, ale ogromnym znaczeniu ustrojowym
Choć Wojna Dwóch Róż była krwawa i dramatyczna, jej bezpośredni wpływ na codzienne życie szerokich warstw społeczeństwa był stosunkowo niewielki. Toczyła się głównie między armiami możnych, a chłopi i mieszczanie byli często tylko biernymi świadkami wydarzeń. Niemniej jej skutki dla ustroju państwa i pozycji monarchy były przełomowe: przygotowały grunt pod absolutyzm, modernizację Anglii i erę Tudorów – jedną z najważniejszych w historii kraju.

Przypisy bibliograficzne

3. Grzybowski, Stanisław. Narodziny świata nowożytnego 1453–1605, [w:] Wielka Historia Świata, t. V, Warszawa: Świat Książki, 2005, s. 520–525.
4. Kędzierski, Jerzy Zdzisław. Dzieje Anglii do roku 1485, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1966, s. 518–525.